Anadolu’da gerçekleştirilen Neolitik Dönem tuz araştırmaları daha çok Orta Anadolu’da gerçekleştirilmiştir. Tuz Gölü çevresinde yapılan araştırmalarda tespit edilen insan ve hayvan kemikleri üzerinde yapılan testlerle kemiklerin tuz emilimi-alımı gerçekleştirip gerçekleştirmediǧi anlaşılmaya çalışılmıştır. Bunun dışında, etno-arkeolojik çalışmalar yapılarak günümüzde kullanılan ve yakın zamana kadar var olan tuz elde etme ve işleme yöntemleri incelenerek geçmişte bu işin nasıl yapıldıǧına dair ipuçları aranmış, jeomorfolojik incelemelerle Tuz Gölü’nün Neolitik dönemdeki durumu ve nerelerin tuzla olarak kullanıldıǧı tespit edilmeye çalışılmıştır.

Tuzun tarihi hakkında yapılan araştırmalar tuz kullanımının kökenleri dışın- da, tuzun ticari bir meta olarak takaslarda kullanımı üzerine yoğunlaşmıştır. Orta Anadolu’da, Tuz Gölü’nün güney batı kıyısında yer alan ve M.Ö. 6000’lere tarihlenen Ilıcapınar’ın obsidyen karşılıǧında tuz takası yaptıǧı düşünülmektedir. Ilıcapınar’da ele geçirilen Kapadokya obsidyenleri buraya daha doǧudan (Niǧde-Aksaray) getirilmiş ve tuzla takas edilmiş olmalıdır. Konum olarak çok da verimli olmayan topraklara kurulan bu yerleşim yerinin seçilme sebebi tuz kaynaǧına olan yakınlıǧıyla ve daha önceki dönemlere kıyasla çok daha fazla ekonomiyle ilgilidir.

Roma Dönemi’nde Anadolu’da tuz ticareti için yapılanlar dâhil olmak üzere çok çeşitli ticaret yolları inşa edilmişti. Roma ordusunda da bazen askerlere maaşları tuz olarak ödeniyordu. Romalılar için tuz, imparatorluk kurmanın önemli bir parçasıydı. Yayıldıkları dünyada tuzlaları geliştirdiler: deniz kıyılarına, bataklıklara ve bulabildikleri birçok tuzlu su kaynaklarına tuzlalar kurdular. Romalıların “Tatta Lacus” diye adlandırdıkları Tuz Gölü Roma Dönemi’nde de Anadolu için yegâne tuz kaynağıydı.

Osmanlı Devleti’nde ise kayıt dışı tuz üretimi ve satışı 19.yy.da Düyun-u Umumiye’nin devreye girmesi ile büyük ölçüde durduruldu. Bu dönemde tuz kaçakçılıǧına verilen ceza 1 günden 3 aya kadar hapis cezası ve kaçakçıların tuzlarına el konulmasından ibaretti.

Yazılı belgelerle takip edebildiǧimiz kadar geçmişte tuz gıda materyali olarak tüketilmesinin yanında büyüler ve tılsımlarda kullanılmak için iyi bir malzeme olmuştur. Tuzla ilgili inanışların kökeni en azından Hititlere kadar inse de daha sonraki dönemlerde de ilginç uygulamalar söz konusudur. Türklerin yaptığı “tuzlama” geleneği buna örnek olarak verilebilir. Bu inanca göre yeni doğmuş çocuklar tuzlu suya batırılarak çıkarılıyor veya vücutları doğrudan tuzla ovuluyordu. Bu geleneğin amacı kötülüklerden korunması ve kemiklerin daha dayanıklı olarak gelişmesi olsa da kökeninde muhtemelen bedenin temizlenmesi yatıyordu. Tuz, atasözleri ve deyimlere de girmiştir. Türkçedeki “tuz ekmek hakkı” gibi deyişler tuza verilen önemi göstermektedir.

Tarih boyunca, önemli bir takas malzemesi olarak kullanılan, adına kanun ve hükümler çıkarılan, bulunmadıǧı coğrafyalara ulaştırılmak için binlerce kilometre taşınan tuzun, günümüzde tüketimi binlerce kat artmış ancak ekonomik birim değeri ters orantılı olarak düşmüştür. Tuz, herhangi bir maddeye yüklenilen, maddi ve manevi değerlerin zaman içinde nasıl şekillenip deǧiştiǧini anlama arayışında karşılaşılabilecek ders niteliğinde bir örnektir.

Alıntı: Alper Gölbaş, Zeynel Başıbüyük, Anadolu, Kültür Oluşumunda Tuzun Rolü, Batman Üniversitesi, Yaşam Bilimleri Dergisi, Cilt 1, Sayı 1 (2012)

  17 Eylül 2020